Sant Tukaram Maharaj: एक महान अभंगकार आणि वारकरी संप्रदायाचे शिलेदार
प्रस्तावना
संत तुकाराम हे महाराष्ट्रातील महान संत, कवी आणि समाजसुधारक होते. त्यांचा जन्म 17व्या शतकात झाला आणि त्यांनी वारकरी संप्रदायाचा व्यापक प्रसार केला. त्यांच्या अभंगांमधून त्यांनी भक्ती, नैतिकता आणि सामाजिक समता यांचा संदेश दिला. तुकाराम महाराजांचे जीवन आणि कार्य हे वारकरी संप्रदायासाठी प्रेरणादायी आहे.
संत तुकाराम यांचा जीवनप्रवास
जन्म आणि कुटुंब
संत तुकाराम यांचा जन्म इ.स. 1608 मध्ये महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील देहू गावात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव बोल्होबा आणि आईचे नाव कणकाई होते. त्यांचे कुटुंब व्यापारी होते, परंतु ते धार्मिक वृत्तीचे होते.
मूळ नाव:- तुकाराम बोल्होबा अंबिले (मोरे)
जन्म :- सोमवार २१ जानेवारी १६०८, माघ शुद्ध पंचमी, शा.शके १५३०, युगाब्द ४७०९. देहू, महाराष्ट्र.
निर्वाण :- शनिवार १९ मार्च १६५०, फाल्गुन वद्य द्वितीया, शा.शके १५७२, युगाब्द ४७५१. देहू, महाराष्ट्र
संप्रदाय :- वारकरी संप्रदाय
गुरू :- केशवचैतन्य (बाबाजी चैतन्य)
शिष्य :- संत निळोबा , संत बहिणाबाई, भगवानबाबा
भाषा :- मराठी भाषा
साहित्य रचना :- तुकारामाची गाथा (पाच हजारांवर अभंग)[१]
कार्य :- समाजसुधारक, कवी, विचारवंत, लोकशिक्षक
संबंधित :- तीर्थक्षेत्रे देहू
व्यवसाय :- वाणी (ते शेती दुकानदारी व सावकारी करत)
वडील :- बोल्होबा अंबिले
आई :- कनकाई बोल्होबा आंबिले
पत्नी :- आवली
अपत्ये :- महादेव, विठोबा, नारायण, भागूबाई
बालपण आणि जीवनातील संघर्ष
संत तुकाराम यांचे बालपण खूप कठीण होते. लहान वयातच त्यांचे आई-वडील वारले, त्यामुळे घराची जबाबदारी त्यांच्यावर आली. त्यांचे पहिले पत्नी आणि मुलेही अकाली निधन पावले. या कठीण प्रसंगांमुळे ते अधिकाधिक आध्यात्मिकतेकडे वळले.
अध्यात्मिक प्रवास
संत तुकाराम यांनी संत ज्ञानेश्वर आणि संत नामदेव यांच्या विचारांचा प्रभाव घेतला. त्यांनी संपूर्ण जीवन श्रीविठोबाची भक्ती आणि समाजसेवेसाठी समर्पित केले. त्यांचे भजन, कीर्तन आणि अभंग हे विठोबाच्या भक्तीसाठी समर्पित होते.
संत तुकाराम यांचे कार्य
अभंग रचना
संत तुकाराम यांनी हजारो अभंग रचले. त्यांचे अभंग साध्या मराठी भाषेत लिहिलेले असून, ते सर्वसामान्य जनतेसाठी सहज समजण्यासारखे आहेत. त्यांनी लोकांना अंधश्रद्धा, जातीभेद, आणि कर्मकांडांपासून दूर राहण्याचा उपदेश दिला.
संत तुकाराम आणि वारकरी संप्रदाय
वारकरी संप्रदायाचा विस्तार करण्यात संत तुकाराम यांचा मोठा वाटा आहे. त्यांनी समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना भगवंताच्या भक्तीत जोडले. पंढरपूरची वारी ही वारकरी संप्रदायाची महत्त्वाची परंपरा आहे आणि आजही तुकाराम महाराजांचा पालखी सोहळा मोठ्या भक्तिभावाने पार पडतो.
सामाजिक सुधारणा
संत तुकाराम यांनी समाजातील विषमता दूर करण्यासाठी महत्वपूर्ण कार्य केले. त्यांनी सर्व जाती-धर्मांतील लोकांना भगवंताच्या भक्तीत समरस करून समानतेचा संदेश दिला. त्यांच्या अभंगांमध्ये समाजात भेदभाव न करता सर्वांना समान वागणूक द्यावी, हा संदेश दिसतो.
संत तुकाराम यांचे तत्त्वज्ञान
भक्तीमार्ग
संत तुकारामांनी भक्तीमार्गाला सर्वोच्च स्थान दिले. त्यांच्यासाठी भक्ती म्हणजे निर्गुण आणि सगुण स्वरूपाच्या ईश्वराची प्रीती. त्यांनी प्रपंच आणि परमार्थ यामधील संतुलन राखण्याचे महत्त्व सांगितले.
आत्मज्ञान आणि वैराग्य
त्यांच्या अभंगांमधून वैराग्याचा स्पष्ट संदेश मिळतो. ते सांगतात की, भौतिक सुखांची मोह-माया सोडून भक्तीच्या मार्गाने जावे. त्यांनी आत्मशुद्धीवर भर दिला आणि अहंकार, लोभ, क्रोध यांचा त्याग करण्याचा उपदेश केला.
कर्मयोग आणि निस्वार्थ सेवा
संत तुकारामांनी कर्मयोगावरही भर दिला. त्यांनी जीवनात प्रामाणिकपणे कर्म करण्याचे आणि निस्वार्थ भावनेने समाजाची सेवा करण्याचे महत्त्व पटवून दिले. त्यांच्या अभंगांमध्ये कर्म आणि भक्ती यांचा सुंदर संगम दिसून येतो.
संत तुकाराम यांचा प्रभाव
मराठी साहित्य आणि संत परंपरा
संत तुकारामांनी मराठी संत परंपरेला एका वेगळ्या उंचीवर नेले. त्यांच्या अभंगांनी मराठी साहित्य समृद्ध केले आणि पुढील पिढ्यांसाठी प्रेरणा दिली. त्यांच्या अभंगांमध्ये लोकभाषेचा सहज, ओघवता वापर आढळतो.
भक्ती चळवळीतील महत्त्व
त्यांच्या कार्यामुळे भक्ती चळवळ अधिक दृढ झाली. संत तुकारामांनी दाखवलेला मार्ग आजही वारकरी संप्रदाय आणि संत परंपरेमध्ये महत्त्वाचा आहे.
सामाजिक सुधारणा
त्यांच्या शिकवणीमुळे समाजातील विषमता कमी होण्यास मदत झाली. त्यांनी स्त्रियांना आणि शूद्रांना ही धार्मिक आणि आध्यात्मिक अधिकार दिला. त्यामुळे संत तुकाराम यांना सामाजिक सुधारक म्हणूनही ओळखले जाते.
संत तुकाराम आणि त्यांचा समाधी सोहळा
संत तुकाराम यांनी आपले जीवन संपूर्णतः विठोबाच्या भक्तीत अर्पण केले होते. असे मानले जाते की, इ.स. 1649 मध्ये देहूत त्यांनी आपल्या भक्तांसमोर प्रत्यक्ष वैकुंठगमन केले. आजही देहू गावातील त्यांची समाधी वारकरी संप्रदायासाठी तीर्थस्थान आहे.
निष्कर्ष
संत तुकाराम हे भक्तीपरंपरेतील महान संत होते. त्यांच्या अभंगांमधून त्यांनी मानवतेचा आणि भक्तीचा संदेश दिला. त्यांच्या शिकवणींमुळे समाजात सकारात्मक बदल घडून आले. आजही त्यांचे विचार आणि अभंग प्रेरणादायी आहेत आणि पुढील पिढ्यांना दिशा देत आहेत. त्यांचे कार्य आणि शिकवण आपल्या जीवनात आत्मसात केल्यास समाजात प्रेम, बंधुत्व आणि शांती नांदेल.
